LẬP LUẬN SO SÁNH TRONG VĂN NGHỊ LUẬN
SO SÁNH TRONG NGHỊ LUẬN VĂN HỌC
Ngô Vưu
Trường THPT Chuyên Quốc Học
Muốn nhận biết rõ hơn đặc điểm và giá trị của một sự vật, hiện tượng người ta thường dùng phép so sánh. Trong phạm vi nghị luận văn học, so sánh là một thao tác quan trọng được sử dụng rất rộng rãi. Thông thường, lập luận so sánh trong bình luận văn học là đối chiếu hai hay nhiều tác giả, văn bản, hình tượng, chi tiết nghệ thuật… để thấy được những điểm giống và khác nhau; từ đó thấy rõ giá trị của các đối tượng được phân tích, đánh giá. So sánh để làm nổi bật những nét giống nhau gọi là so sánh tương đồng, so sánh để chỉ ra sự khác biệt gọi là so sánh tương phản.
Để có được những phân tích, cảm nhận sâu sắc từ việc so sánh, người viết phải có nền hiểu biết rộng về văn chương, về đời sống xã hội; nhưng quan trọng hơn vẫn là khả năng của tầm liên tưởng và nhạy bén phát hiện. Liên tưởng là một hoạt động tâm lí của con người, là từ sự việc nầy mà nghĩ đến sự việc kia, từ người nầy mà liên hệ đến người nọ, đôi lúc chỉ là một hoạt động có tính trực giác. Liên tưởng là nền tảng của thao tác lập luận so sánh trong bình luận văn học; nó có mục đích rất rõ ràng, đó là tạo mối liên hệ giữa các nhà văn, tác phẩm, hình tượng, chi tiết với nhau nhằm nhận ra một ý nghĩa nào đó. Có nhiều cách liên tưởng: liên tưởng tương cận, liên tưởng tương đồng, liên tưởng trái ngược.
Trong hoạt động chuyên môn đọc văn, làm văn ở chương thình phổ thông trung học, giáo viên và học sinh thường sử dụng thao tác lập luận so sánh trong hai tường hợp. Một là, liên tưởng, so sánh để làm nổi bật ý kiến đánh giá trong quá trình phân tích, cảm nhận tác phẩm văn học; hệ thống hóa kiến thức khi bàn về một vấn đề văn học. Hai là, thực hiện theo yêu cầu, định hướng bắt buộc của đề bài tập làm văn.
1/ So sánh để làm nổi bật, sâu sắc hơn vấn đề bàn luận
a/ Trong phạm vi tìm hiểu về tác giả
- Có thể so sánh tác giả nầy và tác giả khác cùng thời để làm nổi bật phong cách nhà văn. Ví dụ: Hồ Xuân Hương với Bà Huyện Thanh Quan, Nguyễn Du với Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Khuyến với Tú Xương, Xuân Diệu với Chế Lan Viên, Nam Cao với Vũ Trọng Phụng.
- So sánh giữa các giai đoạn sáng tác để thấy được sự vận động, thay đổi về đề tài, chủ đề tư tưởng trong sự nghiệp sáng tác của một nhà văn. Ví dụ: Đánh giá về hai giai đoạn sáng tác của các tác giả Nguyễn Tuân, Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Tô Hoài trước và sau Cách mạng tháng Tám.
b/ Trong phạm vi tìm hiểu về tác phẩm
- So sánh các tác phẩm có điểm chung về đề tài nhưng khác biệt về thời gian và không gian sáng tác để thấy được sự gặp gỡ kì lạ về tình cảm, tư tưởng của con người trong văn chương. Ví dụ:
+ Nhân vật Tấm và Lọ Lem trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích phương Tây.
+ Hình tượng người nông dân trong hai tác phẩm AQ chính truyện của Lỗ Tấn và Chí Phèo của Nam Cao.
+ Hình tượng người lính kháng chiến trong bài thơ Đồng chí của Chính Hữu và người nghĩa binh trong bài Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của Nguyễn Đình Chiểu.
- So sánh sự tương đồng và khác biệt của các tác phẩm được sáng tác cùng thời, cùng đề tài để thấy được sự đa dạng, sáng tạo của các phương thức thể hiện và chiều sâu của nhận thức, tình cảm con người. Ví dụ:
+ Hiện thực và lãng mạn trong bài thơ Việt Bắc của Tố Hữu và Việt Bắc của Trần Dần.
+ Hình tượng đất nước trong bài thơ Đất nước của Nguyễn Đình Thi và đoạn tríchĐất Nước của Nguyễn Khoa Điềm.
+ Hình ảnh người bà trong bài thơ Bếp lửa của Bằng Việt và bài thơ Đò Lèn của Nguyễn Duy.
+ Tình cha con trong bài thơ Nói với con của Y Phương và Với con của Thạch Qùy.
c/ Trong phạm vi một vấn đề về nhận thức, tư tưởng; một đoạn văn, đoạn thơ
- So sánh để thấy được sự khác biệt, đối lập về tư tưởng tình cảm của tác giả ngay trong một tác phẩm. Ví dụ: Mâu thuẫn tư tưởng nhà văn trong cùng một tác phẩm được bộc lộ qua tâm sự của tác giả, qua nhân vật.
+ Truyện Kiều của Nguyễn Du mang tư tưởng thiên mệnh: Cho hay muôn sự tại trời/ Trời kia đã bắt làm người có thân; nhưng cũng có lúc nhà thơ tỏ ra hoài nghi qua chiêm nghiệm của nhân vật: Xưa nay nhân định thắng thiên cũng nhiều. Thái độ của Nguyễn Du với triều đình phong kiến chủ đạo là trung thành: Trên vì nước, dưới vì nhà/ Một là đắc hiếu, hai là đắc trung; nhưng cũng có lúc tác giả ca ngợi nhân vật anh hùng Từ Hải và đã bước qua giới hạn trung quân: Chọc trời, khuấy nước mặc dầu/ Dọc ngang nào biết trên đầu có ai.
+ Vội vàng là bài thơ tiêu biểu của Xuân Diêu thể hiện tâm trạng, thái độ rất mâu thuẫn của tác giả giữa cuộc đời sôi động: vừa thiết tha yêu đời, yêu cuộc sống; vừa bi quan, chán nản, hoài nghi và cô đơn. Mở đầu bài thơ là mơ ước kì lạ, khát vọng siêu phàm muốn điều chỉnh tự nhiên, thay đổi tạo hóa để giữ gìn và tận hưởng hương sắc của cuộc đời:
Tôi muốn tắt nắng đi
Cho màu đừng nhạt mất;
Tôi muốn buộc gió lại
Cho hương đừng bay đi…
Mỗi buổi sớm thần Vui hằng gõ cửa;
Tháng giêng ngon như một cặp môi gần;
Nhưng ngay sau đó là cảm nhận đầy bi quan, chán nản; mỗi khoảnh khắc trôi qua là một sự mất mát, là một phần vô cùng quý giá của tuổi trẻ mình mất đi vĩnh viễn.
Còn trời đất, nhưng chẳng còn tôi mãi,
Nên bâng khuâng tôi tiếc cả đất trời;
Mùi tháng năm đều rớm vị chia phôi,
Khắp sông núi vẫn than thầm tiễn biệt…
- So sánh để thấy được sự khác biệt trong tình cảm, nhận thức của các nhà văn về cùng một đối tượng phản ánh. Ví dụ:
+ Cảm nhận về vai trò của nhân dân trong đời sống cá nhân và lịch sử qua hai đoạn thơ của Chế Lan Viên và Nguyễn Khoa Điềm:
Con gặp lại nhân dân như nai về suối cũ
Như cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa,
Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa
Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa.
(Chế Lan Viên – Tiếng hát con tàu)
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước
Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng
Họ chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi
Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói
Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân
Họ đắp đập be bờ cho người đời sau trồng cây hái trái
Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm
Có nội thù thì vùng lên đánh bại
Để Đất Nước nầy là Đất Nước Nhân Dân
(Nguyễn Khoa Điềm – Mặt đường khát vọng)
Cả hai đoạn đoạn thơ đều lấy nhân dân làm đối tượng để miêu tả nhận thức, nhưng sự gặp gỡ nhân dân trong đoạn thơ Chế Lan Viên là sự thức tỉnh, thay đổi của lối sống và cả quan niệm sáng tác. Gặp lại nhân dân là được trở về với cội nguồn tuổi thơ của sự sáng tạo nghệ thuật (nai về suối cũ); gặp lại nhân dân như một cơ hội tự nhiên thuận lợi để phát triển tài năng (cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa); gặp lại nhân dân như một nguồn nuôi dưỡng, động viên kịp thời không thể thiếu (đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa/ Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa).
Đối tượng Nhân Dân được đề cập trong đoạn thơ Nguyễn Khoa Điềm là để khẳng định, ca ngợi vai trò sáng tạo và làm nên lịch sử của những con người lao động bình thường. Không ai nhớ mặt đặt tên nhưng chính họ là những người đã làm nên sự kì vĩ nhất không gì có thể so sánh: Đất Nước. Họ đã tạo dựng được một nền văn minh lúa nước từ hàng nghìn năm trước (giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng). Họ đã làm ra và giữ gìn ngọn lửa đoàn kết, ngọn lửa nuôi sống con người theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng (chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi). Họ sáng tạo và truyền lại ngôn ngữ của chính mình, của bản sắc văn hóa Việt, mà cả ngàn năm dân tộc bị nô lệ, kẻ thù phương bắc không thể đồng hóa (truyền giọng điệu mình cho con tập nói). Họ di dân về phương nam để kiếm sống, lập nghiệp; để mở mang bờ cõi nhưng vẫn gánh theo tên xã tên làng cho con cháu đời sau không quên nguồn cội. Họ luôn đánh thắng giặc ngoại xâm cho quê hương bờ cõi trường tồn... Vì tất cả những lí do đó mà nhà thơ đã vinh danh họ: Đất Nước Nhân Dân.
+ Cảm nhận, so sánh về các đoạn thơ được sáng tác cùng thời.
*/ Hai bức tranh hiện thực về sản xuất, xây dựng:
Ngày mỗi ngày từng chiếc lá tre xanh
Đã mọc lên quanh những làng kháng chiến
Ngày mỗi ngày từng miếng đất cỏ tranh
Đã lật lên dưới lưỡi cày mới luyện
(Tố Hữu - Mùa thu mới)
Tôi đã đi qua những xóm làng chiến tranh vừa chấm dứt
Tôi đã gặp những bà mẹ già quấn giẻ rách
Da đen như củi cháy giữa rừng
Kéo dây thép gai tay máu cháy ròng
Bới đồn giặc để trồng ngô tỉa lúa
(Phùng Quán – Chống tham ô lãng phí)
*/ Hai bức tranh về đời sống trẻ thơ:
Miền Bắc thiên đường của các con tôi
(Tố Hữu – Bài ca xuân 61)
Tôi đã gặp những đứa em còm cõi
Lên năm lên sáu tuổi đầu
Cơm thòm thèm độn cám và rau
Mới tháng ba đã ngóng mong đến tết
Để được ăn cơm no có thịt
(Phùng Quán – Chống tham ô lãng phí)
Những trích dẫn trên được lấy từ hai bài thơ, một của Tố Hữu và một của Phùng Quán viết sau năm 1954, thời kì xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc. Tố Hữu nhìn cuộc sống bằng đôi mắt lạc quan của một người làm công tác chính trị, luôn hướng về tương lai tươi sáng và chỉ miêu tả những gì gợi sự phấn chấn, tin tưởng. Thơ Tố Hữu thời kì nầy luôn ca ngợi cái phải có bằng những vần điệu vui tươi ngọt ngào. Trái lại, Phùng Quán quan sát và miêu tả cuộc sống từ những hình ảnh thực đang diễn ra hằng ngày, trước mắt. Người nghệ sĩ nghèo cùng ăn ở, cùng sống với quần chúng nhân dân đã có những đồng cảm sâu sắc và đã viết được những câu thơ lay động lòng người. Khác với Tố Hữu thơ Phùng Quán luôn trăn trở, day dứt về những cái đang có (mượn cách nói của nhà phê bình văn học Hoàng Ngọc Hiến: Văn học Việt Nam hiện đại chỉ chủ yếu miêu tả cái phải có và không miêu tả cái đang có).
2/ Lập luận so sánh theo yêu cầu của đề bài làm văn
Những năm gần đây, trong các kì thi tuyển sinh đại học, thi học sinh giỏi quốc gia, đề thi môn Văn thường có những câu yêu cầu cảm thụ, phân tích theo hướng đối sánh. Với dạng đề bài nầy, học sinh phải nắm được phương pháp cơ bản là:
- Cảm nhận, đánh giá về nội dung, nghệ thuật của từng văn bản (hoặc vấn đề).
- So sánh để tìm ra nét tương đồng và khác biệt của hai văn bản (hoặc vấn đề). Có thể tham khảo một số đề bài sau đây.
a/ Đề thi Tuyển sinh đại học khối D năm 2010:
Cảm nhận của anh/chị về chi tiết “bát cháo hành” mà nhân vật thị Nở mang cho Chí Phèo (Chí Phèo – Nam Cao) và chi tiết “ấm nước đầy và nước hãy còn ấm” mà nhân vật Từ dành sẵn cho Hộ (Đời Thừa – Nam Cao).
b/ Đề thi Tuyển sinh đại học khối C năm 2010:
Cảm nhận của anh/chị về hai đoạn thơ sau :
Gió theo lối gió, mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay ?
(Đây thôn Vĩ Dạ - Hàn Mặc Tử, Ngữ văn 11)
Lớp lớp mây cao đùn núi bạc
Chim nghiêng cánh nhỏ: bóng chiều sa.
Lòng quê dợn dợn vời con nước,
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà.
(Tràng giang – Huy Cận, Ngữ văn 11)
c/ Đề thi tuyển sinh đại học khối C năm 2010:
Cảm nhận của anh/chị về hai đoạn văn sau:
(…) Con Sông Đà tuôn dài tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân. Tôi đã nhìn say sưa làn mây mùa xuân bay trên Sông Đà, tôi đã xuyên qua đám mây mùa thu mà nhìn xuống dòng nước Sông Đà. Mùa xuân dòng xanh ngọc bích, chứ nước Sông Đà không xanh màu xanh canh hến của Sông Gấm, Sông Lô. Mùa thu nước Sông Đà lừ lừ chín đỏ như da mặt một người bầm đi vì rượu bữa, lừ lừ cái màu đỏ giận dữ ở một người bất mãn bực bội gì mỗi độ thu về (…)
(Người lái đò Sông Đà – Nguyễn Tuân, Ngữ văn 12 Nâng cao)
(…) Từ Tuần về đây, sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn, vượt qua một lòng vực sâu dưới chân núi Ngọc Trản để sắc nước trở nên xanh thẳm, và từ đó nó trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, với những điểm cao đột ngột như Vọng Cảnh, Tam Thai, Lựu Bảo mà từ đó, người ta luôn luôn nhìn thấy dòng sông mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ bé vừa bằng con thoi. Những ngọn đồi này tạo nên những mảng phản quang nhiều màu sắc trên nền trời tây nam thành phố, “sớm xanh, trưa vàng, chiều tím” như người Huế thường miêu tả (…)
(Ai đã đặt tên cho dòng sông – Hoàng Phủ Ngọc Tường, Ngữ văn 12 Nâng cao)
d/ Đề thi Tuyển sinh đại học khối D năm 2012:
Truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao kết thúc bằng hình ảnh:
Đột nhiên thị thấy thoáng hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa, và vắng người lại qua…
(Ngữ văn 11, Tập một, NXB Giáo dục Việt Nam, 2011, tr.155)
Truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân kết thúc bằng hình ảnh:
Trong óc Tràng vẫn thấy đám người đói và lá cờ đỏ bay phấp phới…
(Ngữ văn 12, Tập hai, NXB Giáo dục Việt Nam, 2011, tr.32)
Cảm nhận của anh/chị về ý nghĩa của những kết thúc trên.
Trên đây là một số vấn đề về thao tác lập luận so sánh trong văn nghị luận và rèn luyện kĩ năng phân tích, cảm thụ văn học bằng phương pháp đối sánh có thể vận dụng trong chương trình dạy chuyên bậc phổ thông trung học. Người viết chỉ đưa ra một số định hướng có được từ thực tiễn giảng dạy với mục đích gợi ý, xác lập phương hướng. Những vấn đề có tham gia bình luận, đánh giá cũng xuất phát từ cảm nhận rất chủ quan của người viết để đồng nghiệp tham khảo. Có điểm nào chưa phù hợp, chưa đúng, mong quý đồng nghiệp góp ý, trao đổi.
Huế, tháng 9 năm 2012
Ngô Vưu
Trang Trước
Subscribe to:
Post Comments (Atom)
No comments: